KOŁO NAUKOWE STUDENTÓW PSYCHOLOGII KUL
Esej o tym, jak wspó??czesna kultura masowa stymuluje twórczo??? dziecka.
Lego budynek policji, Lego radiowóz, Lego wóz stra??acki, Lego lotniskowy wóz stra??acki, Lego minikoparka, Lego zamiatarka uliczna, Lego karetka, Lego konwój wi???niów, Lego betoniarka, Lego ??mieciarka, Lego ruchomy ??uraw, furgonetka pocztowa, ci???arówka, podno??nik d??wigowy, a poza tym troch? dalej na pó??kach: Lego piosenkarka, Lego dinozaur i jeszcze Lego domek dla lalek, w którym stoi Lego kuchenka i Lego ??ó??ko z baldachimem. W tym samym sklepie zabawkami, którego asortymentu zwi?zanego z klockami Lego, niestety, nie uda??o mi si? w ca??o??ci zapami?ta?, znalaz??am jeszcze lalki Barbie z dziesi?cioma sukienkami w komplecie i „wielofunkcyjne supermeny” z samochodem, link? do zaczepienia si? na ??cianie, pistoletem na podczerwie?? w zestawie. Wytrwale szuka??am a?? znalaz??am… drewniane klocki.
Nie ukrywam, ??e zmartwi??o mnie to, ??e po drewniane klocki- zabawki mego dzieci??stwa, nad którymi sp?dza??am ca??e godziny, by w ko??cu zbudowa? zamek moich marze??, musia??am wchodzi? na wy??sze pi?tro sklepu z zabawkami i jeszcze nie tak wcale ??atwo je tam znale???. W zwi?zku z tym, a tak??e pod wp??ywem pewnych tekstów dotycz?cych psychologii twórczo??ci, zrodzi??o si? we mnie ostatnio nast?puj?ce pytanie: czy wspó??czesna kultura zabawek epatuj?ca plastikiem, przepychem oraz tak zwan? wielofunkcyjno??ci? stymuluje twórczy rozwój dzieci? Po zastanowieniu si? nad tym pytaniem, a tak??e pod wp??ywem tych samych tekstów z psychologii twórczo??ci (odwo??uj? tu do zamieszczonego na ko??cu pracy wykazu ksi???ek stanowi?cych podstaw? teoretyczn? mego wywodu) odpowiedzia??am sobie, ??e zabawki, które s? obecnie przedmiotem reklam dla najm??odszych i g??ównie przez to po???dane przez dzieci pochodz?ce niemal z ca??ego ??wiata, rozwijaj? w nich potencja?? twórczy w du??o mniejszym stopniu ni?? zabawki dzi?? ju?? „niemodne”.
Wydaje mi si?, ??e do odpowiedzi na to pytanie przybli??y??o mnie porównanie zabawek charakterystycznych dla wspó??czesno??ci z tymi, które „wysz??y z mody” (m.in. z drewnianymi klockami) oraz z tymi, które by??y u??ywane kilkana??cie, kilkadziesi?t, a nawet kilkaset lat temu.
Historia zabawek si?ga bowiem czasów przed Chrystusem. Wed??ug archeologów pierwsze zabawki to wszelkiego rodzaju gliniane figurki i klocki. Z czasem to, czym bawi??y si? dzieci ulega??o drobnym modyfikacjom, jednak a?? do XVIII wieku dzieci bawi??y si? lalkami czy drewnianymi zabawkami wykonanymi r?cznie. Dopiero w XIX i XX wieku dziedzina zabawkarstwa bardzo si? rozwin???a, m.in. za spraw? wynalezienia plastiku i form przydatnych do masowej produkcji zabawek. Od tej pory zabawki sta??y si? produktem do kupienia, i to niekoniecznie drogim, wi?c nie trzeba by??o ju?? ich odr?cznie wytwarza?. Oczywiste wydaje si? to, ??e te mniej modne dzi?? oraz te dawniejsze zabawki cechuj? si? prostot?, nieskomplikowaniem, a tak??e - swego rodzaju niedoko??czeniem i niejednoznaczno??ci?. Drewniane klocki maj? kilka kszta??tów i pi??, mo??e sze??? kolorów, za?? szmaciana lalka to w??a??ciwie wata, kawa??ek spódnicy i dwa guziki. Nazwa??am je niedoko??czonymi, gdy?? zawsze mo??na jeszcze do drewnianych klocków dorzuci? drewniany kijek, a do szmacianej lalki doszy? nowe ubranko. Te niemodne zabawki okre??li??am te?? mianem niejednoznacznych, a to ze wzgl?du na to, ??e m.in. wy??ej wymieniona lalka z ga??ganków mo??e by? w zabawie robotem, ekspedientk?, czerwonym kapturkiem czy stra??akiem. Co wi?cej, zabawki te trzeba by??o cz?sto w??asnor?cznie stworzy?.
Du??o barwniej i efektowniej od zabawek wy??ej opisanych, a w wi?kszo??ci nieu??ywanych dzi?? przez dzieci lub mo??liwych do nabycia tylko po gruntownym przeszukaniu sklepu z zabawkami, przedstawiaj? si? kolorowe, plastikowe roboty na baterie oraz lalki, które p??acz?, mówi?, pij? i na dodatek siusiaj?, jak wypij?. Zabawki te s? zazwyczaj skomplikowane, a tak??e wydaj? si? by? doko??czone, gdy?? niewiele ju?? trzeba dzieciom dodawa? do tej „wszystko - potrafi?cej” lalki. Ponadto, wspó??czesne zabawki, cho? „wielofunkcyjne”, wydaj? si? by? jednak jednoznaczne. Robot na baterie, który chodzi i strzela niebieskim ??wiat??em, nie b?dzie bowiem raczej s??u??y?? zabawie w czerwonego kapturka. Nale??y te?? doda?, ??e wspó??cze??nie przedmioty dzieci?cej zabawy s? ??atwo dost?pne w sklepach, a na dodatek tanie (lalk? z pi?cioma sukienkami mo??na dosta? za 19,90 z??), tak ??e niekonieczne jest ju?? w??asnor?czne ich produkowanie.
Jak si? w zwi?zku z tym maj? wy??ej opisane przeze mnie cechy zabawek dzi?? niemodnych, czyli prostota, niejednoznaczno???, niedoko??czeniedo rozwijania w dzieciach zachowa?? kreatywnych, tzn. twórczych? T??umaczy to mi?dzy innymi w swojej definicji postawy twórczej Wojnar (za: Turska, 1994), która uwa??a, ??e postawa twórcza równoznaczna jest z postaw? otwart? ku ??wiatu, rzeczom i ludziom i z postaw? mobiln? – ruchem my??li, uczu? wyobra??ni oraz z ch?ci? dzia??ania przeobra??aj?cego. Owo „dzia??anie przeobra??aj?ce” mo??liwe jest za?? w wi?kszym stopniu w zabawie przedmiotami ma??o skomplikowanymi i niejednoznacznymi, gdy?? g??ównie je modyfikuje si? po to, by zacz???y pe??ni? inn? funkcj? ni?? pe??ni? mog?. Przyk??adem mo??e by? tutaj czynno??? poznawcza dziecka, które w wyobra??ni zamienia drewniany mostek z klocków w telefon komórkowy.
Istotny wp??yw na rozwój zachowa?? kreatywnych u dzieci maj? te?? te „niemodne” zabawki ze wzgl?du na swe wy??ej opisane niedoko??czenie. Odzwierciedla to koncepcja niedomkni?cia opisywana m.in. przez twórców psychologii Gestalt. Otó?? niedoko??czona struktura, jako niezgodna z zasadami funkcjonowania umys??u, wywo??uje potrzeb? nadania jej ca??o??ciowego charakteru, co dokonuje si? poprzez reorganizacj? elementów sk??adowych b?d?? ich uzupe??nienie. Psychologowie postaci podkre??lali zatem motywuj?ce oddzia??ywanie niedomkni?tych struktur do dzia??ania twórczego, przekszta??caj?cego (So??owiej, 2004). Mo??na zatem pro??ciej powiedzie?, ??e przedmioty niedoko??czone, w tym przypadku zabawki, wymagaj? ich doko??czenia, przeobra??enia, uzupe??nienia, a przez to wyzwalaj? aktywno??? twórcz?.
W swoim artykule na temat spo??ecznych stymulatorów i hamulców twórczo??ci Popek (2001) stwierdza, ??e kierowanie rozwojem dzieci powinno opiera? si? na nowocze??nie poj?tym procesie uczenia si? – jako procesie poznawania, przetwarzania i wytwarzania rzeczy i tre??ci nowych. Podkre??la on wyra??nie twórczy charakter zabaw, gdzie zabawka - rekwizyt jest jedynie tworzywem zabawy, a tak??e zaznacza, ??e warto??ciowe dla stymulowania dzia??a?? kreatywnych dzieci s? tzw. przedmioty manipulatywne, to znaczy daj?ce si? przekszta??ca? w wielofunkcyjne urz?dzenia i fantastyczne twory. Takich mo??liwo??ci, wydaje si?, nie stwarzaj? za?? zabawki wspó??czesne, które maj? jasno okre??lone funkcje. Sam fakt, ??e w dzisiejszych czasach dzieci zach?cane przez reklamy gromadz? wi?cej i wi?cej zabawek, t??umaczy, i?? zabawek tych nie musz? przeobra??a? w inne przedmioty, gdy?? owe inne przedmioty ju?? posiadaj?.
Moje przypuszczenia co do stymulowania twórczo??ci przez zabawki potwierdza te?? Zawadzki (2005). Stwierdza on bowiem, ??e u podstaw twórczo??ci tkwi zaprzeczenie istnienia stanów i rozwi?za?? zamkni?tych oraz ostatecznych w postrzeganej rzeczywisto??ci. Kreatywno??? wyrasta ze ??wiadomo??ci lub z przeczucia, ??e istnieje niesko??czona ilo??? nierozpoznanych jeszcze elementów i zjawisk, zachodz?cych mi?dzy nimi relacji, zwi?zków przyczynowo - skutkowych, a tak??e form ich przystosowania do przestrzeni cz??owieka. Kreatywno??? tak rozumian? wyzwala? mo??e zatem zabawa przedmiotami, które nie s? ostatecznie okre??lone w swych funkcjach (jak lotniskowy wóz stra??acki wyprodukowany w wersji nie do uzupe??niania przez firm? Lego), a raczej takimi rzeczami, które wymagaj? dookre??lenia, zrekonstruowania, przeobra??enia (jak proste klocki, z których przy u??yciu przypadkowo znalezionych w mieszkaniu przedmiotów dziecko mo??e skonstruowa? podno??nik d??wigowy).
Wy??ej opisane teorie mog? stanowi? wyt??umaczenie dla mego przypuszczenia co do stopnia wzbudzania zachowa?? kreatywnych przez zabawki modne i niemodne w dzisiejszej kulturze masowej. W tym miejscu chcia??abym zauwa??y? dodatkowo, i?? zabawki nieprodukowane masowo, a wykorzystywane przez dzieci g??ównie do XVII wieku, przewy??sza??y wspó??czesne zabawki w aspekcie stymulowania twórczo??ci tak??e dlatego, ??e… trzeba by??o je w??asnor?cznie konstruowa?! Zatem, sama czynno??? wyrabiania zabawki by??a ju?? procesem twórczym, gdy?? wymaga??a od dziecka stworzenia czego?? nowego i warto??ciowego przy u??yciu nierzadko ograniczonego asortymentu materia??ów. Dzisiaj za?? nowe zabawki pojawiaj? si? na pó??kach dzieci w zawrotnym tempie i cz?sto nie zostaj? nawet wykorzystywane do mniej lub bardziej twórczej zabawy, gdy?? szybko zast?puje si? je kolejnymi przedmiotami.
Optymizmem napawaj? mnie w kontek??cie mo??liwo??ci stymulowania twórczo??ci dzieci przez zabaw? spostrze??enia Lyncha (za: Eliasz, 2005). Przedstawi?? on mi?dzy innymi wyniki bada?? nad korzystaniem przez dzieci z terenów zabaw. Stwierdzi?? dzi?ki nim, ??e „wypieszczone” przez projektantów place zabaw zawieraj?ce jednofunkcyjne urz?dzenia jak zje??d??alnie, hu??tawki nie s? dla dzieci tak atrakcyjne, jak tereny zabaw wype??nione przedmiotami z naturalnych materia??ów, prostych i niejednoznacznych, co umo??liwia ich wykorzystywanie zgodnie z dzieci?c? fantazj? i zarazem ujawnia dzieci?c? pomys??owo??? w wykorzystywaniu np. zwyk??ych bali drewna. Mo??na zatem wysun?? przypuszczenie, ??e dzieci b?d? raczej czerpa? wi?ksz? rado??? z zabawy przedmiotami wy??ej opisanymi jako niemodne i przestarza??e ni?? z manipulowania takimi zabawkami, o których atrakcyjno??ci do??? skutecznie przekonuj? je (tzn. dzieci) reklamy. Mo??e zatem warto, obok wymarzonego „wielofunkcyjnego supermena” do???czy? w prezencie urodzinowym dla dziecka drewniane klocki, by mog??o z nich zbudowa? supermanowi tajn? kryjówk??...
Co do tytu??owych klocków Lego, chcia??abym przypomnie?, ??e oprócz jednofunkcyjnych i jasno okre??lonych co do swych funkcji modeli Lego betoniarek, Lego wozów stra??ackich czy samolotów mo??na jeszcze w sklepach z zabawkami znale??? tradycyjne Lego-cegie??ki, które sk??ada si? dzi?ki wypustkom i odpowiadaj?cym im gniazdom i które pozwalaj? na uzyskiwanie wielu mo??liwych kombinacji po???cze??. Mo??na je zatem z powodzeniem wykorzystywa? podczas treningów twórczo??ci (s??ysza??am nawet, ??e w warszawskich szko??ach wykorzystywane s? do nauczania filozofii, a dok??adniej do zach?cania uczniów do podejmowania twórczych dysput filozoficznych). Kwestia zwi?zku klocków Lego z twórczo??ci? nie jest zatem tak jednoznaczna, jak mog??oby to wynika? z do??? tendencyjnie sformu??owanego pocz?tku tej pracy.
Monika Chyli??ska, III rok psychologii KUL
Literatura wykorzystana podczas pisania pracy:
Eliasz, A. (2005). Psychologia ekologiczna. [W:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podr?cznik akademicki (T. 3, s. 405- 440). Gda??sk: Gda??skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Popek, S. (2001). Cz??owiek jako jednostka twórcza. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Sk??odowskiej.
So??owiej, J. (2004). Koncepcja niedomkni?cia w teoriach twórczo??ci. [W:] S. Popek (red.), Twórczo??? w teorii i praktyce. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Sk??odowskiej.
Turska, D. (1994). Dynamika postawy twórczej a typ kszta??cenia szkolnego m??odzie??y. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Sk??odowskiej.
Zawadzki, R. (2005). Psychologia i twórczo???. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
